Akdeniz foku (Monachus monachus), Pinnipedia üst ailesine ait Monachus cinsi içinde yer alan bir deniz memelisi. Yeryüzündeki toplam 33 yüzgeç ayaklı fok türünden biri. Bu aile üyelerinde ön yüzgeçler kısa, arka yüzgeçler daha büyüktür. Arka yüzgeçler karada iken karnın altına kıvrılamaz. Bu nedenle iyi yüzücü olmalarına rağmen, karada daha yavaş hareket ederler. Akdeniz foku genelde iri yapılı bir deniz memelisi. Yetişkinlerinin boyları 2 ila 3 metre, yeni doğan bireyler 80-90 cm olur. Ağırlığı ise 200-300 kg iken yeni doğan yavrular ortalama 20 kg civarı arasında değişir. En belirgin özellikleri, yetişkinlerde genelde iri kafa yapısı, siyah gözleri ve uzun bıyıkları olmasıdır. Yavrular doğduklarında siyah bir kıl ile kaplıyken, yaklaşık iki aylıkken kürkünü değiştirmesiyle birlikte siyah tüylerini dökerek havlumsu görünümlü 5 mm civarında parlak gri bir kıl rengine sahip olurlar.
Akdeniz foku, Akdeniz, Ege ve Karadeniz kıyıları ile 34ºN enlemine kadar kuzeybatı Afrika kıyılarında bulunmaktaydı. Ancak aşırı avlanma, yaşam alanları kaybı ve deniz ekosisteminin bozulması nedeniyle türün dünya dağılımı daraldı ve nüfusu hızla azaldı. Ege kıyıları ve adaları, türün en yoğun bulunduğu alanlar. Akdeniz fokunun asıl yaşam alanı sahiller. Genellikle insanların ulaşamadığı, sessiz, tenha, bozulmamış alanları tercih ederler. Özellikle su altı girişleri olan mağaralar bu canlıların barınma ve üremeleri için daha fazla tercih ettikleri yerlerdir. Akdeniz foku beslenmek için ıssız kayalık sahillerin dışında kumluk, çakıllık kıyılar ve nehir ağızlarını da seçebilirler.
AKDENİZ FOKU ÜREME HIZI DÜŞÜK, YAVRU SAYISI AZ BİR CANLI
Akdeniz foku aktif göç yapan bir tür değil ve zamanının çoğunu oldukça sınırlı bir yaşam alanında geçirir. Dişiler yavrulama ve üreme dönemi hariç daha gezgin. Genç fok bireylerin de yetişme dönemlerinde uzak bölgelere gittikleri gözlemlenir. Karada, suda olduğuna göre daha hantal olan Akdeniz fokları, herhangi bir tehdit durumunda suya en çabuk ulaşabileceği yerlerde güneşlenme veya dinlenmeyi tercih ederler. Ülkemiz kıyılarında yaşayan bireyler genelde tek dolaşır ve nadiren birlikte görülürler.
Ergin erkek bireyler genelde bir bölge belirler ve yaşantısını burada sürdürürler. Kıyıda iken ne kadar az sosyal iseler sudayken bunun tam tersi oldukça sosyaldirler. Dalışları ile ilgili olarak normalde tek bir nefeste su altında 10-15 dk kalabilirler, ancak zorda kaldıklarında 20-30 dk. kadar hareketsiz bir şekilde su altında durabilirler. Karada kalp atış sayısı dakikada 100 civarındayken, daldıklarında kalp atış sayısını 10'a kadar düşürebilirler. Suyun altında yarı uyur vaziyette kalabilirler. Akciğer solunumu yapmaları nedeniyle sık sık su yüzeyine çıkıp nefes tazelemek zorundadırlar. Akdeniz foku nispeten sığ bir dalıcı olup, genelde 70 m’ye kadar dalabilir. Hem gece hem de gündüz aktiftirler. Suda saatte 30-40 km’ye varan hızlarda hareket edebilirler.
Akdeniz foku, omurgasız hayvanlardan (kabuklular, yengeçler, ahtapotlar vb.) omurgalı hayvanlara kadar geniş bir yelpazede hayvan ve balık türü ile beslenir yani etobur bir canlıdır. Avlarını yakalamak için mükemmel bir hareket kabiliyetine ve esnekliğe sahiptir.
Dişi Akdeniz foklarının çiftleşmek için büyük uzaklıklar kat ederek erkek fokların yanına gittiği ve daha sonra erkeğin bölgesinden ayrıldığı tahmin edilmektedir. Çiftleşme denizde olur. Dişi fokun cinsel olgunluğa 4-5 yaşında ulaştığı bilinmektedir. Dişi Akdeniz foku 10-11 aylık hamilelik döneminden sonra, her sene ya da 2 senede bir yavru doğurabilir. Bu nedenle, Akdeniz foku üreme hızı düşük, yavru sayısı az bir canlıdır. Anne, yavruyu yaklaşık 4 ay boyunca kendi sütü ile mağara içinde karada emzirir. Akdeniz foku, yavrusunu doğurmak ve büyütmek için mutlaka karaya (özellikle kıyı mağaralarına) muhtaçtır.
Ülkemizdeki Akdeniz foklarının üremelerinin ağustos ile kasım ayları arasında olduğu gözlenmektedir. İki doğum arasında ortalama 12-13 ay kadar bir süre geçtiği tahmin edilir. Yavruların hayatta kalma oranları oldukça düşük olup ancak yarısı ilk iki ayı çıkarabilir. Ömür uzunluklarının doğal ortamlarında 20 yıl kadar olduğu bilinir.
TÜRÜN KORUNMASI İÇİN EYLEM PLANLARI HAZIRLANIYOR
Akdeniz fokunun korunmasında Türkiye önemli bir ülke konumunda bulunuyor. Ülkemiz kıyılarında 100 civarında birey yaşadığı, dünyadaki birey sayısının da 700 civarında olduğu tahmin ediliyor.
Ülkemiz kıyılarında genel olarak Marmara Denizi'nde, Marmara Adaları ve Mola Adaları (Erdek açıkları) ile Biga Yarımadası kuzey sahillerinde; Ege'de ise Gelibolu Yarımadası'nın Ege kıyıları ile Behramkale arasında ve Yeni Foça ile Datça arasında; Akdeniz'de de Datça ile Kemer arasında, Alanya ile Taşucu arasında ve Hatay Samandağ ile Suriye sınırı arasında kalan sahillerde görülüyor. Karadeniz kıyılarında en son 1997 yılında türün gözlemlendiği rapor edilmiş. Bu tarihten sonra Karadeniz’de türün soyunun tükenmiş olduğuna inanılıyor.
Kıyılarımız dikkate alındığında türe karşı tehditler: habitat kaybı, ağlara takılma nedeniyle genç ve yavru ölümleri, balık stoklarındaki azalma, popüler turizm bölgelerinde türün mağaralarında rahatsız edilmesi, deniz kirliliği gibi nedenler karşımıza çıkıyor. Kendine has yaşam döngüsü ve kıyı alanlarına duyduğu mutlak gereksinim düşünüldüğünde, nesli tehlike altındaki türün korunması için Tarım ve Orman Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü, üniversiteler, diğer kamu kurumları, sivil toplum örgütleri, balıkçılar ve vatandaşlar ile organize bir şekilde çeşitli eylem planları ve faaliyetler yürütülüyor.