Burada başarının sırrı yangınla mücadelenin nasıl olması gerektiğinde saklıdır. Mücadelede başarı, yangın öncesi alınacak önlemlere ve yangının ilk anındaki profesyonel müdahaleye bağlıdır. Bu aşamalarda yapılan etkin ve bilinçli çalışmalar ile yangınların verebileceği zarar büyük oranda azaltılabilir. Çıkması engellenemeyen ve ilk yarım saatlik süreçte müdahale edilemeyen bir yangın, neredeyse söndürülemez duruma dönüşür. İklim değişikliği ile iyice yanıcı hâle dönüşmüş orman materyali, rüzgârın da etkisiyle artık söndürülebilmesi imkânsızlaşır. Bu gerçek karşısında yangın öncesi ve yangının ilk anı ile ilgili bilinçlendirme ve müdahale konularında alt yapı, ekip ve ekipman oluşturmak, eğitim ve talim yapmak çok önemlidir. Tabii ki bu mücadelede bölgeyi, ormanı ve tabiatı en iyi bilen, geçimini ormandan sağlayan ve emek verdiği ormana gözü gibi bakan orman köylüsü en kritik unsurdur. Bir benzetme yaparsak savaşın tecrübeli askerleri orman köylüleridir. Bu nedenle orman kooperatifleri bütün dünyada orman yangınlarında hazır kuvvettir.
Dünyada orman kooperatifleri orman sahipliği ve emek kooperatifleri şeklinde örgütlenmiştir. Bu kooperatiflerin yangınla mücadelede oynadığı rol; yerel bilgi, gönüllülük, topluluk dayanışması ve sürdürülebilir ormancılık temellerine dayanır. Birçok ülkede bu kooperatifler, devletle birlikte organize olup orman yangınlarını önleme, erken müdahale ve yeniden ağaçlandırma süreçlerinde aktif rol alır. İtalyan kooperatifinin hikâyesini anlatmadan önce bunlardan birkaç tanesine çok kısaca değinebiliriz.
Kanada’da SIFCo ve Medway gibi büyük orman kooperatifleri, iklim değişikliğine adaptasyon ve sürdürülebilir ormancılık hedefiyle çalışan toplum temelli orman kooperatifleridir. Bölge halkı tarafından yönetilen ormanlarda, yangın riskine karşı yerel müdahale ve ormancılık pratiği geliştirmektedirler. Kanada’da toplum temelli ormancılık yapan kooperatifler, yangınlara karşı koruyucu kesimler yaparak ve yakacak odun temin ederek muhtemel riskleri azaltmaktadır. Hatta bazı bölgelerde kooperatifler, “kontrollü yakma” uygulamalarına da katılmaktadır. Devletle iş birliği içinde, eğitimli ve gönüllü yangın müdahale ekipleri oluşturmaktadırlar. First Nations iş birliğiyle “Kooperatif Halk Orman Kooperatifi Yangını Müdahalesi” girişimi, British Columbia bölgesinde yerli halk liderliğinde kooperatif tarzı yangın müdahale sistemleri kurulmuştur. 2024 tarihli bu çalışma, First Nations ile eyalet ajansları arasında yeni iş birliği yollarını analiz etmektedir.
Japonya’da Orman Kooperatifleri (Shinrin Kumiai) Ortakları, yangın riski olan ormanları periyodik olarak denetlemektedir. Toplumsal temelli afet hazırlık planları kapsamında yangın tatbikatları düzenlenmektedir. Geleneksel bilgiyle modern ormancılığı birleştiren yöntemler uygulanmaktadır. Japon Orman Kooperatifleri, uygulamaları ile yerel halkın bilgi ve deneyimini kullanmakta, ortak mülkiyetin yangın önleme sorumluluğunu artırmasını sağlamaktadır. Erken uyarı sistemlerine erişim ve gözlem ağları oluşturmakta, gönüllü eğitim programları ve yangın tatbikatları yapılmakta, sürdürülebilir orman yönetimiyle risk azaltılmaktadır. Orman kooperatifleri, orta ölçekli özel orman sahipleri tarafından kurulan ormancılık faaliyetlerini organize eden yapılardır. 1978 yılındaki yasal düzenleme ile genişleyerek 2020 yılı itibarıyla faaliyette olan kooperatif sayısı yaklaşık 2.700’e ulaşmıştır.
Güney Kore’de orman kooperatifleri, Milli Ormancılık Kooperatifleri Federasyonu (NFCF) şeklinde üst düzeyde örgütlenmişlerdir. 1950’li yıllardan beri var olan sistem, 20 binden fazla yerel birim ve yaklaşık 2 milyon haneyi kapsamaktadır. Ormanın yeniden yapılandırılması, yakacak odun üretimi, mantar gibi yan ürün pazarlaması ve yangın koruması faaliyetlerini yürütmektedir. Hükümet ile birlikte koordineli çalışmaktadır. Güney Kore Orman Dairesi, FAO ile birlikte geliştirdiği kooperatiflerle entegre yangın yönetimini uluslararası platforma taşımıştır. 2025 itibarıyla erken uyarı, risk analizi, teknolojik sistemlerle desteklenen yangın yönetimi modelleri bölgeye yaygınlaştırılmaktadır.
Hindistan Ağaç Yetiştiricileri Kooperatifleri (TGCS), küçük orman sahiplerinin devlete ait geri kalmış araziler üzerinde 25 yıl süreyle kiralama yaparak ağaçlandırma yapmasıyla yaklaşık 548 kooperatif kurmuştur. Orman Koruma Komiteleri (FPC) kapsamında devlet ile oluşturulan ortak yönetim modeli olan Ortak Orman İdaresi (JFM) Programı yürütülmektedir. Kooperatiflerle yürütülen bu planlı orman koruma sistemiyle, yangın riskine karşı halkın aktif rol aldığı 36 binin üzerinde komite, 10 milyondan fazla hektarda yangın önleme faaliyeti gerçekleştirmektedir.
Norveç’te Sivil Ormancılık Kooperatifleri; drone, sensör, uzaktan algılama gibi modern yangın önleme teknolojilerini kolektif olarak kullanmaktadır. Eğitimli kooperatif ortakları, yangın anında itfaiye ekipleriyle entegre çalışabilmekte, birlikte orman planlamasında yangın risk analizi yapmaktadırlar.
Avrupa Birliği’nde İspanya, Portekiz ve Fransa'daki özel orman sahiplerinin “Comfor Sudoe Ağı” kapsamında bir araya gelerek oluşturdukları Güney Avrupa Orman Birliği, yangın önleme için özel arazi yönetimi ve bakım uygulamaları yapmaktadır. 2017 yılındaki büyük yangınlardan sonra, kooperatifler yangına dirençli ağaç türlerinin dikimi ve kolektif ağaçlandırma projeleriyle öne çıkmıştır. Zor ulaşılır orman alanlarında bakım yapan orman köylülerini koordine ederek yangın yolları ve su kaynaklarına erişim altyapısını iyileştirmekte ve yangın riskini azaltmaktadır. İspanya’nın Extremadura bölgesindeki Galiçya ve Katalonya Kooperatifleri bölge halkının yangına dayanıklı toprak ve peyzaj yönetimi geliştiren agroforestry tabanlı yerel iş birliği programları yürüterek yangın riskini azaltmanın yanı sıra sosyal uyum ve doğal habitatı desteklemektedir. Fransa’da yaklaşık 19 ormancılık kooperatifi, 120 bin küçük orman sahibi ile birlikte 2 milyon hektardan fazla alanı yöneterek orman işletmeciliğinin yanı sıra yangın önleme görevi yapmaktadır.
Komşumuz Yunanistan’da orman kooperatifleri, 1945 yılından beri ormancılık, erozyon kontrolü, yangın önleme ve gönüllü yangın müdahalesi gibi aktif çalışmalar yürütmektedir. Özellikle 1990’lı yıllarda yangınla mücadelede itfaiye, profesyonellerle iş birliği yapmaktadır.
Ülkemizde ise orman kooperatifleri ciddi ve güçlü bir kooperatifleşme geçmişine sahiptir. Orman köylerinde 1970’li yıllarda başlayan kooperatifleşme hareketi bugün her köyde ayrı kurulmuş 3 bin 600 adet kooperatife ulaşmıştır. Türkiye Ormancılık Kooperatifleri Merkez Birliği (OR-KOOP) günümüzde; 279 bin orman köylüsü ortağı ile ormancılıkta üretim, taşıma, ağaçlandırma, bakım çalışmaları yürütmekte, hatta eş zamanlı olarak kısmen de tarım faaliyetlerinde bulunmaktadır. Aslında orman yangınlarında bölgeyi ve ormanı tanıyan en az 250 bin kişilik profesyonel orman yangını savaşçısından oluşan bir orduya sahiptir. Bu ordu yıllarca emek verdikleri ormanları gözü gibi korumuş ve yangınlarda en ön cephede savaşmıştır (Bilgilerin temini ve açıklaması için CoopEuropa Yönetim Kurulu Üyesi Ünal Örnek’e teşekkür ederim.).
DOĞAL VE TARIMSAL MİRAS ARTIK ATEŞE TERK EDİLEMEZ
İtalya’daki kooperatifin hikayesine dönecek olursak burada orman kooperatifleri, genellikle yerel halk, çiftçiler ve küçük ormancılık işletmeleri tarafından oluşturulmuştur. Bu kooperatifler orman yönetimi ve bakımı, odun üretimi ve pazarlaması, ekoturizm ve çevresel eğitim, yangın önleme ve müdahale hizmetleri alanlarda faaliyet gösterirler.
Söz konusu kooperatiflerin en bilinen çatı kuruluşlardan biri Legacoop Agroalimentare – Dipartimento Forestazione’dir. İtalya genelindeki birçok orman kooperatifini bir araya getirerek ormancılık politikalarında ortak ses olmaktadır. İtalya, özellikle yaz aylarında Akdeniz iklimi nedeniyle yüksek yangın riski taşıyan ülkelerden biridir. Kooperatifler, yangın önleme faaliyetleri olarak orman temizliği konusunda çalışırlar. Kooperatif ortakları, yangın riski yüksek alanlarda kuru ot, çalı, ölü dal gibi yanıcı maddelerin temizliğini yaparlar. Ayrıca yangının yayılmasını önlemek için yollar ve yangın şeritleri açarlar. Eğitim ve farkındalık çalışmaları konusunda köylüler ve halk için yangın riskleri ve önlemleri hakkında eğitim verirler. Yani yangın ile mücadelede en önemli başarı olan daha yangın oluşmadan önce yangın riskini en aza indirerek belki de muhtemel yüzlerce yangını daha çıkmadan engellemiş olur.
Acil Müdahale ve Destek çalışması olarak birçok orman kooperatifi, ortakları ve bölge halkı ile birlikte gönüllü yangın müdahale ekipleri kurar. Bazıları, bölgesel sivil koruma sistemiyle (Protezione Civile) anlaşmalar yaparak yangınlarla mücadeleye doğrudan katılır. Yangın sırasında bölgede su taşıma, yol açma ve ekipman temini gibi lojistik destek sağlar.
Örnek Uygulama olarak Trentino Bölgesi Orman Kooperatifleri Federasyonu (Federazione Trentina della Cooperazione) çok aktiftir. Trentino-Alto Adige bölgesinde, orman kooperatifleri yerel ormanların yönetiminde oldukça etkilidir. Bu bölgede kooperatifler devletle iş birliği içinde yangın risk analizleri yapar. Modern dijital sistemleri kullanarak riskli alanları tespit eder. Kooperatif ortaklarını, orman yangınına karşı özel eğitimlerden geçirir. Benzer uygulamalar birçok yerde yapılmaktadır. Toskana Bölgesindeki Orman Kooperatifleri Merkez Birliği (Unione Cooperative Forestali) yangın önleyici orman yönetimi, çalı temizliği, eğitim, dron destekli yangın gözetimi, bölgesel alarm sistemleri, Sardinya bölgesindeki yerel kooperatif birlikleri ise yangın sonrası orman rehabilitasyonu ve yeniden ağaçlandırma konularında hizmet vermektedir.
Özetle kooperatifler, orman bakımını ve gençleştirmeyi planlı ve bilimsel şekilde yürütür. Ağaç kesimi gelirinin bir kısmı yangın önleme çalışmalarına ayrılır. Devlet desteğiyle kurulan kooperatif itfaiye ekipleri, erken müdahale gücüne sahiptir.
Bu arada, Legacoop yeri geldiğinde hükümeti uyararak, eksikliklere dikkat çekmekte ve önerilerde bulunmaktadır. Örneğin en son Sicilya Hükümeti’ne şikâyetlerde bulunarak yapılması gerekenler izah edilmiş ve önemli taleplerde bulunulmuştur. Yangın önleme, orman bakımı, aktif gözetim ve sürdürülebilir arazi yönetimi için olağanüstü çok yıllık bir plan yapılması gerektiği vurgulanarak; yangından etkilenen tarım işletmeleri için bölgesel bir fonun kurulması ve tazminata erişim prosedürlerinin basitleştirilmesi önerilmiştir. Kooperatifler, yerel yönetimler ve çevre derneklerinin katılımıyla iklim değişikliği ve çevresel riskler konusunda kalıcı bir gözlem merkezinin oluşturulması ve kooperatif hareketinin liderleriyle ortak stratejileri tartışmak ve belirlemek için bölge Hükümeti ile doğrudan iş birliği içinde olmaları uyarısında bulunmuştur.
Sonuç olarak Legacoop bünyesindeki İtalyan Orman Koopertifleri “Yangınlarla mücadelede başarılıdır ve bundan sonra da üzerine düşeni yapmaya hazırdır." mesajını herkese duyurmaktadır. Ancak bunun için siyasi irade, somut yatırımlar ve uzun vadeli bir vizyon gerektiği konusunda da uyarılarda bulunmaktadır. Bu konuda “Doğal ve tarımsal miras artık ateşe terk edilemez.” sloganıyla farkındalık çalışmaları yürütmektedir.