MAYIS-HAZİRAN 2022 / HAYVANCILIK
Anadolu coğrafyasına özgü bir koyun ırkı: Morkaraman
Anadolu coğrafyasına ait bir koyun ırkı olan Morkaraman ırkı özellikle Doğu Anadolu’da ekonomik ve sosyo-kültürel açıdan öne çıkan bir kaynak. Yüzyıllardır bu topraklarda var olan, et, süt ve yapağı verimiyle yüz güldüren Morkaraman ırkına dair bilinmesi gerekenleri Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölüm Başkanı Prof. Dr. Gürsel Dellal’a sorduk.
Morkaraman koyun ırkı ülkemizde hangi bölgelerde yetiştirilmektedir? Anadolu coğrafyasına özgü bir ırk mıdır?
Morkaraman koyun ırkı, Anadolu coğrafyasına özgü bir ırktır ve yaklaşık MÖ 10. -13. yıllardan itibaren var olan bu ırk, esas olarak Doğu Anadolu Bölgesinde yabani formundan evcilleştirilerek günümüzdeki ırk vasıflarını kazanmıştır. Morkaraman koyunu, günümüzde en yoğun olarak Doğu Anadolu Bölgesi (Ağrı, Iğdır, Elazığ, Bingöl, Kars, Erzincan, Bitlis, Van, Ardahan, Malatya, Tunceli, Hakkâri) ile birlikte Güneydoğu Anadolu Bölgesinde (Şanlıurfa, Diyarbakır, Gaziantep, Batman, Siirt, Kilis, Şırnak, Mardin, Adıyaman) yetiştirilmektedir. Bu illerdeki Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birlikleri ile yapılan sözlü görüşmelere göre 2022 yılı itibariyle her iki bölgede yetiştirilen toplam Morkaraman koyunu sayısı yaklaşık 1 milyon baş olup Türkiye toplam ve yerli koyun sayısının sırasıyla %2,3’nü ve %2.5’ni oluşturmaktadır. Morkaraman koyunu, başta Kırşehir olmak üzere İç Anadolu Bölgesinin bazı illerinde de düşük düzeylerde yetiştirilmektedir. Morkaraman koyunu “Mazık” koyunu olarak da bilinmektedir (Bilgemre, 1942).
Haber Görseli
Prof. Dr. Gürsel Dellal Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölüm Başkanı
YAPAĞISI RENKLİ OLAN ÜÇ IRKTAN BİRİDİR
Morkaraman ırkının önemli fenotipik özelliklerinden bahsedebilir misiniz? Hangi özellikleriyle diğer ırklardan ayırt edilebilmektedir?
Morkaraman koyun ırkını, Türkiye koyun ırklarından ayıran en önemli fenotipik özelliği yapağı gömleğinin rengidir. Türkiye koyun ırklarından yalnızca üç koyun ırkının (Morkaraman, Güney Karaman, Karagül) yapağı gömlekleri renkli iken diğer koyun ırklarının esas olarak beyazdır. Morkaraman koyun ırkının yapağı gömleğinin rengi, moru andıran kızıl kahverengidir ve başka renk tonları görülmemektedir. Güney Karaman koyun ırkının yapağı gömleğinin rengi ise gri, kahverengi, beyaz, siyah ve alacalı iken Karagül ırkının siyah, kahverengi, gri ve beyazdır. Morkaraman koyun ırkının yapağı renginin, bu iki koyun ırkına göre çok daha özel ve üniform olmasıyla birlikte yapağı kalite özellikleri de çok daha iyidir. Bu nedenle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yüzyıllardır, Morkaraman koyunu yapağısının bu doğal renginden halı, kilim vb. geleneksel el sanatlarının üretiminde yararlanılmaktadır.
Morkaraman koyun ırkı sağlam ve iri yapılıdır. Canlı ağırlık ve cüsse bakımından Akkaraman koyun ırkından daha büyüktür. Cidago yüksekliği ve vücut uzunluğu ergin dişi ve erkeklerde sırasıyla 68 - 75 cm ve 67 - 72 cm’dir. Kuyruk, yağlıdır ve kuyruk omurları iki bükümlü olduğundan “s” şeklindedir. Kuyruk ağırlığı ortalama 6-7 kg olup Akkaraman’ dan daha büyüktür.
Baş, çukur bir alına ve hafif dış bükey bir buruna sahiptir. Kulaklar sarkık veya yarı sarkıktır. Erkeklerin büyük çoğunluğu, dişilerin ise düşük bir kısmı boynuzludur. Erkeklerde boynuz büyük ve helezoni iken dişilerde zayıf yapılıdır. Burun dişilerde az veya çok, koçlarda belirgin şekilde dışbükeydir. Başta ve yüzde genellikle yapağı bulunmamaktadır. Karın ve boyun genellikle çıplak veya seyrek yapağılı iken bacaklar bileklerden itibaren yapağısızdır.
Morkaraman koyunu, özellikle Doğu Anadolu Bölgesinin uzun ve soğuk kış koşullarına ve bu dönemlerdeki yetersiz beslenmeye karşı çok iyi uyum göstermiş bir ırktır ve bu uyuma yağlı kuyruk yapısının sağlamış olduğu enerji, çok önemli katkıda bulunmaktadır. Aynı zamanda yürüme yeteneği, sürü ve analık içgüdüsü de iyidir.
MORKARAMAN ET VERİMİ YÖNÜYLE ÖNE ÇIKIYOR
Morkaraman koyun ırkının verim özellikleri nelerdir?
Morkaraman koyunu, et verimi önde olan kombine verim yönlü bir ırktır. Ergin dişi koyun ve koçların canlı ağırlığı sırasıyla 40-60 kg ve 60-90 kg arasında, dişi ve erkek kuzuların doğum ağırlığı ise 3,5 ve 3,9 kg arasında değişmektedir. Morkaraman kuzularının besi ve karkas kalite özellikleri, Türkiye yerli yağlı kuyruklu koyun ırkları ile genellikle benzerlik göstermektedir. Eti, Doğu ve Güneydoğu Anadolu ve komşu bölgelerde sevilerek tüketilmektedir. Son yıllarda özellikle İç Anadolu Bölgesinin bazı illerinde Morkaraman koyunu yetiştiriciliğinde artışlar görülmektedir.
Morkaraman koyununun üreme verimi özellikleri yüksek değildir. Nitekim dişilerde damızlık yaşı 18 ay ve ikizlik oranı % 4-8’dir. Morkaraman koyununun sütünden yetiştirildiği tüm illerde peynir, tereyağı, yoğurt vb. süt ürünlerinin üretiminde geleneksel olarak yararlanılmaktadır. Bu koyun ırkının laktasyon süresi ve süt verimi sırasıyla 4-5 ay ve 50-65 kg’dır.
Morkaraman koyununun kirli yapağı verimi, ergin dişilerde 1,2-2,0 kg ve lüle uzunluğu 10-12 cm’dir. Yapağı inceliği 30-34 mikron ve kaba karışık kalitede olup halı-kilim üretimi için çok uygundur.
MORKARAMAN IRKI EKONOMİK VE SOSYO – KÜLTÜREL AÇIDAN ÖNEMLİ BİR KAYNAKTIR
Morkaraman koyunlarının yetiştirilmesinde üreticilerin dikkat etmesi gereken noktalar nelerdir?
Morkaraman koyun ırkı, gerek çok önemli bir çiftlik hayvanı gen kaynağı olması gerekse yetiştirildiği illerin ekonomisine ve sosyo-kültürel yaşamına katkı sağlaması nedeniyle ülkemiz tarımsal üretimi için önemli bir kaynaktır ve bu kaynağın sürdürülebilir bir şekilde korunması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Bu koyun ırkını yetiştiren çiftçilerimizin bazı uygulamalara dikkat etmeleri verimliliğin artmasına katkı sağlayacaktır.
Morkaraman koyununun yetiştirildiği bölgelerde meraların ve su kaynaklarının korunması ve kalitelerinin geliştirilmesi konusunda duyarlı ve takipçi olunmalıdır.
Yetiştiriciler, koyun beslemede kullandıkları/kullanacakları kaba ve dane yemleri mutlaka kendi çiftliklerinde üretmelidirler ve/veya bu yöndeki imkânları zorlamalıdırlar. Özellikle yem kırma- ezme makinasına bağımsız veya ortak olarak sahip olmalıdırlar.
Alternatif yem kaynakları mutlaka araştırılmalıdır. Esas olarak koç katım döneminde olmak üzere tahıl anızlarından mutlaka yararlanılmalıdır. Dişi koyunların aşım mevsiminde anızlarda otlatılması, ikiz doğumların artması üzerinde olumlu etki gösterecektir.
Esas olarak gebeliğin son 2 ve laktasyonun ilk 2 ayı esnasında koyunların diğer dönemlere göre daha kaliteli beslenmeleri doğan kuzuların doğum ağırlıkları, yaşama güçleri ve gelişmeleri ve anaç koyunların süt verimi ve kalitesi üzerine olumlu etki gösterecektir.
Üreme, büyüme-gelişme, süt, et ve yapağı veriminin miktar ve kalite özelliklerinin seleksiyon ile genetik ıslahına yönelik olarak Tarım ve Orman Bakanlığı İl ve İlçe Tarım Müdürlüklerinden ve üniversitelerden yardım alınmalıdır.
Morkaraman koyununun yetiştirildiği bölgedeki birçok ilde kuzular sütten kesildiklerinde yaklaşık 15-20 kg ağırlığa, doğdukları yılın otlatma mevsimi sonunda ise 25-30 kg’a ulaşmaktadırlar. Kışı yetersiz barındırma ve besleme koşullarında geçiren bu kuzular canlı ağırlık kaybetmekte, bir bölümü ise kötü koşulların etkisine bağlı olarak ölmektedir. Bununla birlikte bir sonraki yılın otlatma mevsimi süresince ikinci kez meradan yararlandırılan toklular, mevsim sonunda 40-50 kg ağırlığa ulaştırılarak satılmaktadır. Bu yetiştirme tarzının; meranın ağır biçimde otlatılması, barınak, ilaç, bakıcı, yem, veteriner masrafları ve telefat nedeni ile ekonomik kayıpların oluşması gibi önemli sakıncaları vardır. Bu sakıncaları ortadan kaldırmak için kuzuların, doğdukları yılın otlatma mevsimi sonunda 35-40 kg ağırlığa ulaştırılarak satılmaları sağlanmalıdır. Meranın yeterli olduğu yer ve mevsimlerde kuzuların ek yemlemeye gerek kalmaksızın bu ağırlığa ulaştırılmaları mümkündür. Meranın yetersiz olduğu yer ve durumlarda ise kuzu başına günlük 400 g ek yem ile bu ağırlıklara ulaşılabilmektedir.
Morkaraman koyun ırkı, esas olarak yapağı renginin orijinalliği nedeniyle dünya koyun ırkları arasında çok önemli bir yere sahiptir. Ancak bu koyun ırkının yetiştirildiği Malatya ve komşu illerde son yıllarda gelişme gösteren tekstil sanayinin beyaz renkli yapağıya talep duyması, Morkaraman koyunu yerine Akkaraman koyununun yetiştiriciliğinde önemli artışlara neden olmuştur. Yine son yıllarda Tunceli, Erzincan ve Elazığ illeri başta olmak üzere Doğu Anadolu Bölgesinde Şavak Akkaraman koyunu yetiştiriciliğine olan ilgi giderek artmaktadır (Bölgedeki Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birlikleri ile yapılan sözlü görüşmeler, 2022). Ancak Dünyada ve AB’de doğal hayvansal liflere hızlı bir dönüş söz konusu olup, yakın gelecekte ülkemizde yapağı üretiminin eski önemine kavuşacağı ve doğal renkli yapağılardan ve diğer hayvansal liflerden üretilmiş halı, kilim vb. geleneksel el sanatları ve çok özel giyim tekstil ürünlerine olan tüketici algısının artacağı beklenmektedir. Bu nedenle Morkaraman koyun ırkının doğal yapağı rengi, tekstil sanayinin birçok kolu ile birlikte geleneksel el sanatları üretimi ve dolaysıyla sürdürülebilir kırsal ekonomi ve kültür açısından da son derece önem taşımaktadır. Bundan dolayı bu koyun ırkımızın, Akkaraman koyunu başta olmak üzere diğer koyun ırkları ile değiştirilmesine ve/veya melezlenmesine izin verilmeyerek sayısının korunması sağlanmalı ve çiftçilerimiz bu konuda bilinçlendirilmelidir.
KAYNAKLAR
1-Ertuğrul, M (Ed. ). 1997.Hyava Yetiştirme (Yetiştiricilik) 2. Baskı. Ankara.
2-Kaymakçı, M.2006.İleri Koyun Yetiştiriciliği. 2. Baskı. Bornova. İzmir.
3-Anonim.2009. Türkiye Evcil hayvan Gen Kaynakları. TOB. TAGEM. Ankara
4-Kayalık,M.Ş., Bingöl,M.2015. Tüm Yönleriyle Morkaraman Koyunları. Iğdır Üniv. Fen Bilimleri Enst. Der. / Iğdır Univ. J. Inst. Sci. & Tech. 5(2): 89-97, 2015.