OCAK-ŞUBAT 2024 / EL SANATLARI
Güzel yazma sanatı: “kaligrafi”
Güzel yazı manasına gelen kaligrafi sözcüğü, Eski Yunanca “kalos>kalli”(güzel) sözcüğü ile Fransızca’daki “graphie” (yazı, çizgi) sözcüğünün birleşmesiyle meydana gelmiştir.
Kaligrafinin kalem sözcüğüyle bağlantısı olduğunu düşünmek de mümkündür.
Arapça “klm” kökünden gelen kalem sözcüğü, eski bir Doğu dili olan Sanskritçe’deki ve Aramice/Süryanice’deki “kalama” sözcüğüne ve Eski Yunanca “kalamos” sözcüğüne dayanır.
Kalem çeşitli ayetlerde de geçmekle beraber Kuran-ı Kerim’de bir sureye de ismini vermiştir. Türkçe’de kalem sözcüğünün geçtiği tarihte bilinen en eski kaynak ise Kutadgu Bilig’tir. Eserde şu şekilde geçer:
‘’Törütmezde aşnu Bayat bu ālam
Töritti yoritti bu lawh u kalam’’
(Allah bu âlemi yaratmadan önce levh u kalemi yaratıp yürüttü.)
Kalemi kullanan toplumlar, onunla icra ettikleri yazma fiilini zaman içinde daha güzel yapmak istemişler ve bunu sanata dönüştürmüşlerdir. Güzel yazı yazmanın bir sanat dalı olarak ifade edildiği “kaligrafi” özellikle etkileşim içindeki milletlerden birbirine yayılmak suretiyle, kendi dillerine ve kültürel farklılıklarına göre şekil almıştır. Kaligrafinin hat sanatıyla zaman zaman karıştırılmasının nedeni, ikisinin de güzel yazı yazma üzerine kurulu olmasıdır. Fakat kaligrafi tamamen Latin harfleriyle yazılan bir sanatken Hat ise Arap harfleriyle yazılır ve ağırlıklı olarak dinî bir niteliğe sahiptir.
Güzel yazı yazmayı ve estetiği amaç edinen kaligrafi sanatı dili yansıtması ve bir nevi kültür taşıyıcılığı yapması açısından da önem taşımakta ve teknolojiye başarılı bir şekilde direnmektedir. Çünkü insan yaşadığı müddetçe yazı ile kaleme ihtiyaç duyar, bu ihtiyaç da insanı elle yazmanın ve güzel yazı yazabilmenin tadına ulaştırır. İşte şimdi bu şanslı ellerden biriyle, Ankara’da kaligrafi sanatına gönül vermiş isim Fahri Deniz’le Türk Tarım Orman Dergisi okuyucuları için bir söyleşi yapacağız.
Merhaba, sizi tanıyabilir miyiz? Kaligrafiyle tanışmanız nasıl oldu?
Ben Fahri Deniz, teknik ressam ve topoğrafım. Bilgisayarın hayatlarımıza hızla girmeye başladığı dönemde bu uğraşa merak saldım. Bilgisayarın yapamayacağı ne var diye düşündüm ve bu sanata başladım. İlk önce 2008’de hat sanatıyla başladı serüvenim, sonrasında kaligrafide bir boşluk olduğunu fark ettim ve kendi harflerimizle yazmayı da çok sevdim. 24 senedir kaligrafiyle uğraşmaktayım.
Kaligrafi nedir hocam? Yeterince tanınıyor mu sizce?
Kaligrafi, Latin harfleriyle yazılan belli kuralları olan güzel yazı yazma sanatıdır. Maalesef yeterince tanınmıyor. Sokağa çıkıp sorsanız kaligrafi nedir diye, kimse bilmez, çok nadirdir.
Bu sanatı öğrendiğiniz biri var mı?
Ankara’da hattat Kadir Sakoğlu’ndan hat dersleri aldım. Daha sonra kaligrafide “copperplate” denilen bir yazı stiliyle tanıştım. Bu yazı sitilini Türkiye’de bilen yoktu. Bu konuda Amerikalı bir hocadan mail yoluyla uzaktan dersler aldım. Yaklaşık 50 dersten sonra “sen artık master penman oldun, bu yazıyı öğrendin, biliyorsun” manasını taşıyan bir mail gönderdi. Bir anlamda onun icazeti. Sonrasında kaligrafiye yönelimlerim devam etti. Yaşayan hazinelerimizden biri olan Ethem Çalışkan hocadan etkilendim. Daha sonra Ankara’dan İstanbul’a düzenli olarak ustalarından hat sanatı dersleri almaya gittim.
Sizi kaligrafiye yönelten şey neydi?
Açıkçası hatla başladığım bu yolculuğa kaligrafiyle devam edişim bu alandaki boşluktu ve kendi alfabemizle yazmaya değer veriyor oluşumdu. Ayrıca ülkemizde copperplate bilen kimse yoktu. Bizde kaligrafinin Batıya göre daha az oluşu beni tetikledi. Bunun nedeni de Latin harflerine sonradan geçmiş olmamız.
Kaligrafi için hangi araç gereçler lazım? Bu malzemeleri nerden temin edebiliriz?
Ana malzeme, kesik uçlu kalem dediğimiz kalem, mürekkep, yazı çeşidine göre belirlenen kâğıt, cetvel türleri, iletki, gönye, copperplate kalemi. Günümüzde eskiden kullanılan yazı kalemi ve malzemelerinin artık üretilmiyor olması da ayrı bir konu. Fakat piyasada bulunabilecek kaliteli kaligrafi kalemleri ve mürekkepleri de mevcut. Genelde sanat malzemeleri satan kırtasiyelerde bulunabiliyor.
Copperplate nedir?
Bu farklı bir yazı şeklini (stilini) ifade ediyor. Gölge yazı anlamına geliyor, kalemi de farklıdır.
Bu kelime TDK sözlüğünde ince el yazısı, bakır levha olarak tanımlanır. Yan açılı kalem, eğik kalem olarak ifade edebiliriz. Copperplate yazı, esnek bir yapıya sahip divit ile yazı için özel olarak üretilmiş mürekkeple icra edilir. Kalemin ucuna mürekkebin alınması ve kendine özgü kurallarının uygulanmasıyla oluşan zarif bir yazı ve süsleme sanatıdır.
Kaligrafide uygulanan bir metot veya farklı yazı şekilleri de var mı?
Evet var. Kaligrafinin içinde yer alan yazı çeşitleri şu şekildedir: Foundational Hand (Temel Yazı Çeşidi), Fraktur, Gotik, Roman, Uncial, Copperplate, Spencerian. Bunlar başta olmak üzere birçok yazı çeşidi de mevcut.
Kaligrafide genellikle siyah renkli kalem mi kullanılıyor? Renkli de yazılabilir mi?
Genellikle erkekler siyah rengi tercih ettiklerinden öyle oluyor aslında. Renkli kaligrafi mürekkepleri de var. Yani renkli de yazılabilir.
Güzel yazı yazmayı öğretiyor musunuz? Öğrencileriniz var mı?
Kurs veriyorum, öğrencilerim var. Maltepe’de bulunan atölyemizde her cumartesi sabah 10.00 ile 14.00 arasında dersler vermekteyim.
Kaligrafinin öğrenilmesi ve tanınması için neler yapılabilir?
Sergilerin çok daha fazla açılması, insanlara ulaşabilmek gerekiyor. Eğitimle mümkün bunlar. İnsanların yoğun olarak gittikleri AVM gibi alanlarda sergiler açmak kaligrafinin tanınmasına katkı sağlayabilir.
Güzel yazı yazmak ve bu sanatla uğraşmak size ne kattı? Bunu bizimle paylaşır mısınız?
Bulunduğum görevlerde önemli yazıları, davetiyeleri, özel günlere ait birtakım yazıları kaligrafi sanatıyla yazmamı sağladı ve bu bana daima keyif verdi. Bununla birlikte kaligrafi sanatının, insanın ruh halini olumlu etkileyen yanları var. Her gün mutlaka bir miktar çalışıyorum ve bunun bana iyi geldiğini söyleyebilirim.
GÜZEL YAZI YAZMAK ÇOK KIYMETLİ
Yazı yazmak hele ki güzel yazı yazmak çok kıymetli. Artık yazı yazmayı bıraktı insanlar, hele ki güzel yazı yazan nadir bulunuyor. Eskiden mektup vardı, yazının bile bir ruhu, anlamı vardı. Özenmek vardı. Rahmetli babamın yazısı çok güzeldi. Belki de ben ondan etkilenmiş olabilirim.
Kaligrafiye ilgi gösteriyor mu insanlar?
İlgi oluyor fakat buna başlayınca önemli olan sabırla devam ettirmek. İlk etapta kursiyerlere ciddi bir harcama yaptırmamaya özen gösteriyorum. 2 adet kalem aldırıyorum, bir mürekkep ve bir de harita metot defteri alıp geliyorlar.
Bu işin size maddi bir getirisi oldu mu?
Eskiden oluyordu ama şimdilerde olmuyor. Çünkü malzemeler çok pahalı. Mesela çalışmalarımızı insanlara sunmak için bir sergi açmak istesek çerçeveler çok pahalı. Sergi açıldığında çalışmaları alan olmazsa harcanan masrafı karşılamak ayrı bir mesele.
Şimdiye dek sanatınızla ilgili herhangi bir destek gördünüz mü?
Maalesef. Geleneksel sanatlarla uğraşan insanlara destek verilmesi lazım. Normalde sanatımı sergileyebilecek ve faaliyetler yapabilecek durumdayım çalışmalarım bekliyor fakat bu ancak destek gelirse mümkün.
Sanatınızla ilgili bir idealiniz var mı?
Eğer sponsor bulabilirsem sergi açmayı düşünüyorum. Bu vesileyle insanlara topluma bir katkımız olur. Estetiğe sanata önem veren, güzelliği ayırt eden, güzel yazı yazmak isteyen, yaptığı işlere ruh katan insanların çoğalması lazım. Sergiler, yapılan sanat çalışmalarını insanların görüp beğenmesi, o sanatın varlığını bilmeleri açısından büyük önem taşıyor.
Kaynakça:
M. Nihat Özön, Türk Dili Sözlüğü, 1971
İsmet Zeki Eyüboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü
Ömer Faruk Dere, Yeni Başlayanlar için Kaligrafi, İnkılab Yayınları